Genetik Test Nedir?
Nasıl Yaptırılır?

Genetik testler, genleriniz ve kromozomlarınız hakkında bilgi verir. Bu test gurubu kromozomlar, genler ve proteinlerdeki değişimleri tanımlayabilir ve hastalarda gözlenen semptomların nedeni olan genetik anormallikleri belirleyerek teşhis yapılmasını sağlar. Genetik testler kişilere yaşamlarının ilerleyen dönemlerinde ortaya çıkabilecek ya da çocuklarına aktarma ihtimali olan ve bazı hastalıklarla ilgili genetik riskleri de tanımlayarak hastalık daha ortaya çıkmadan tıbbi önlem alma şansı tanır. Genetik testler sağlığınızı sürdürebilmeniz veya muhtemel sağlık problemleriniz ile ilgili sorularınıza cevaplar sağlayarak sağlıklı bir yaşam için önemli bilgiler verebilir.

• Kromozom analizi, karyotipleme ve floresan in situ hibridizasyon
• Yeni nesil dizileme - (genlerin yeni ve hassas DNA analiz teknolojileriyle incelenerek genlerdeki hastalık veya sağlık durumu ile ilgili bilgilerin ortaya çıkarılması)
• Multipleks ligasyona bağlı prob amplifikasyonu (MLPA)

Genetik test, bir hastadan alınan numunenin genetik materyalini (DNA/RNA ) çıkaran ve bir referans dizisiyle kıyaslayarak DNA dizisindeki değişiklikleri tespit eden cihazlar aracılığı ile başlar. Numuneler, gerekli metodolojiye bağlı olarak kan, bukkal swap, kemik ilği, amniyon sıvısı,koryon viilüs örneği gibi birçok doku örneği olabilir.

İnsan genomundaki değişiklikler çeşitli şekillerde incelenebilir. Kromozom sayısı ve yapısındaki değişiklikleri veya genlerdeki değişikliklerini saptayan testler vardır. Test sonuçları hastanın kendisi ve ailesiyle ilgili olarak vereceği bilgiler ile birlikte tıbbi muayenesi ve incelemesi sonucu hekiminin sunacağı bilgiler gözönüne alınarak genetik uzmanları tarafından yorumlanır.

DNA'mız (deoksiribonükleik asit), insan vücudu için gerekli bilgileri ve talimatları taşır. "Genler" olarak adlandırılan DNA dizileri ise benzersiz bir koda sahiptir ve vücudumuzda belirli bir molekülü (protein) üretme talimatlarını içerir. Her kodlanmış protein, hücre içinde belirli bir işlevi yerine getirir. Hücrelerimizdeki tüm bu genetik materyal, insan genomunu oluşturur. Genetik materyal ebeveynlerinden çocuklarına aktarılır ve kalıtsallığın temelini oluşturur. Bu önemli materyali depolayan DNA, hücrelerimizin çekirdeğinde kromozom adı verilen daha büyük birimler halinde paketlenir.

İnsan hücreleri, her biri bir ebeveyn tarafından kalıtılan iki 23 kromozom setinden oluşan 46 kromozom içerir. 22 otozom ve bir çift cinsiyet kromozomu vardır: kadınlarda XX veya erkeklerde XY. Yumurta ve sperm sadece 23 kromozom içerir, böylece döllenme gerçekleştiğinde, döllenmiş yumurtada doğru toplam olarak 46 kromozom yeniden üretilir. Her kromozom birçok gen içerir ve insan genomunun 20.000 ila 25.000 gen içerdiği tahmin edilmektedir. Otozomlardaki genlerin her hücrede iki kopyası vardır. Dişi cinsiyet kromozomları "XX" de her bir genin iki kopyasına sahiptir, erkek cinsiyet kromozomları "XY" ise her bir genin yalnızca bir kopyasına sahiptir. Bu, X'e bağlı genlerdeki DNA dizilerindeki değişikliklerin neden olduğu genetik bozukluklar açısından önem kazanır. Her hücre aynı DNA dizisini içermesine rağmen, sadece bir hücrede gerekli olan genler her hücrede seçici olarak eksprese edilir. Örneğin, kalpte ifade edilen (aktif) genler pankreastakilerden farklıdır.

Genlerin (varyantlar) DNA dizisindeki değişimler, genellikle gen tarafından yürütülen aktivitede de ciddi değişime yol açabilir. DNA dizisindeki bu değişiklikler, normal şekilde çalışamayan değiştirilmiş bir protein ürünü ile sonuçlanan çeşitli şekillerde olabilir. Varyantlar veya mutasyonlar boyut olarak değişir. Tek bir DNA bazını veya hatta bir dizi kaybı (delesyon) veya kazanımı (duplikasyonlar veya eklemeler) dahil olmak üzere daha büyük bir DNA dizisini etkileyebilirler. Örneğin, insülini kodlayan gendeki bir delesyon, vücudun şeker seviyelerini kontrol edememesine ve dolayısıyla kişinin şeker hastası olmasına neden olabilir. Bununla birlikte, tek nükleotid polimorfizmleri (SNP'ler) gibi bazı varyantların gen fonksiyonu üzerinde olumsuz bir etkisi yoktur. SNP'ler, bireyler arasında farklı olan DNA dizisindeki doğal varyasyonlardır. Ayrıca, kromozom seviyesinde de değişiklikler meydana gelebilir ve anormal sayıda kromozom (anöploidi) içerebilir. Örneğin, Down sendromlu bir kişi (Trizomi 21 olarak da adlandırılır), iki kopya yerine üç kopya kromozom 21 taşır. Sadece kromozom sayıları değil, bir veya daha fazla gen üzerinde zararlı etkilere sahip olabilen delesyonlar, duplikasyonlar, insersiyonlar, inversiyonlar veya translokasyonlar dahil olmak üzere kromozomal yapı da değişebilir.

Protein fonksiyonu üzerinde zararlı sonuçlara yol açabilecek DNA dizisindeki bir değişiklik genetik bir hastalığa, neden olabilir. Bu değişiklikler, bir gendeki mutasyon (monojenik bozukluk), çoklu genlerdeki mutasyonlar (poligenik bozukluk) veya kromozomlardaki hasar (tüm kromozomların sayısında veya yapısındaki değişiklikler) ile ortaya çıkabilir. Genetik bozukluklara neden olan bu mutasyonlardan bazıları bir veya her iki ebeveynden kalıtsal olabilir ve bu nedenle doğumda çocukta da bulunur. Diğerleri de "novo" olarak elde edilir, yani değişiklik kalıtsal değildir ancak ilk kez bir aile üyesinde yumurta veya spermdeki veya döllenmiş yumurtadaki bir varyantın sonucu olarak ortaya çıkar.

Monogenik bir bozukluğun bir örneği Duchenne Musküler Distrofi'dir (DMD). DMD, X kromozomu üzerinde bulunan distrofin (veya DMD) genindeki mutasyondan kaynaklanır. Bunlar rastgele veya çevresel etkiler nedeniyle de ortaya çıkabilir. Distrofin kaybı, erken çocukluk döneminde başlayarak kas hasarına ve ilerleyici zayıflığa neden olur. DMD çocukları genellikle yürüme ve atlama gibi günlük aktiviteler için bacaklarını kullanmakta zorlanırlar ve sonunda tekerlekli sandalye kullanarak yardıma ihtiyaç duyabilirler. Ortalama yaşam süresi (20-30 yıl), kalp ve akciğerlerin nihai kas kaybı nedeniyle kısalır.

Poligenik bir bozukluğa bir örnek Brugada sendromudur (BrS). Birkaç genden birindeki, ancak en yaygın olarak SCN5A genindeki mutasyonlardan kaynaklanır. Bu SCN5A geni kalbin normal ritmini korumada kritik bir rol oynayan bir sodyum kanalı yapmak için talimatları sağlar. Brugada sendromunda yer alan ek genler, kalp kası hücrelerinde sodyum kanallarının doğru yerleşimini veya işlevini sağlar veya diğer iyon kanallarının düzenlenmesine yardımcı olur. Bu iyon kanallarının bozulması anormal kalp ritmine yol açar. Tedavi edilmezse, bu düzensiz kalp atışları bayılmaya (senkop), nöbetlere, nefes almada zorluk veya ani ölüme neden olabilir.

Her genin ebeveynlerden kalıtılan (alel) iki kopyası vardır ve genetik varyasyonlar iki ana faktöre bağlı olarak çeşitli şekillerde kalıtılır:

1. Genin yeri: bir otozomda mı (kromozom 1-22) yoksa cinsiyet kromozomlarından birinde mi (X veya Y)

2. Protein fonksiyonu için gerekli kopya sayısı: Normal işlev için bir kopya yeterli ise resesif kalıtım modeli, normal işlev için her iki kopya da gerekli ise dominant kalıtım modeli geçerlidir

Otozomal Dominant

Bir otozom alleldeki patojenik varyant hastalığa neden oluyorsa Otozomal Dominant bir model söz konusudur. Bu modelde hastalığın ortaya çıkması için sadece bir ebeveynin varyantın taşıyıcısı olması yeterlidir veya döllenmiş yumurtada ilk kez görünen bir varyant olarak da görülebilir(de novo). Mendel genetiği yasalarına göre, bir çocuğun aleli etkilenen ebeveynden miras alma ihtimali %50'dir.

Otozomal Resesif

Hastalığın nedeni olacak şekilde bir otozom üzerinde aynı genin her iki allelindeki patojenik bir varyantın bir sonraki nesilde ortaya çıkması için her iki ebeveynin de varyantın taşıyıcısı olması gerekir. Mendel genetiğinin yasalarına göre, bir çocuğun taşıyıcı olma olasılığı %50'dir.

X Bağlantılı

Bir varyant X kromozomu üzerindeki bir gende olursa ve varyant çekinik ve anne taşıyıcı ise, erkek çocukların %50'sinde hastalık ortaya çıkar ve kız çocuklarında %50 taşıyıcılık değişikliği olur. X'e bağlı baskın varyantlar hem erkekleri hem de kızları etkileyecektir.